سرویس جهان مشرق _ بعد از اعلام اخبار مربوط به وخامت اوضاع جسمانی «سلمان بن عبدالعزیز» پادشاه عربستان و همچنین سفر اخیر «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی به کشورهای حوزه خلیج فارس همزمان با تحولات سریع منطقه، سیگنالهای مختلف از فراهم شدن زمینه نشستن ولیعهد جوان عربستان بر تاج و تخت پدر شنیده می‌شود.

وخامت اوضاع جسمانی ملک سلمان

شایعات درباره احتمال پادشاهی محمد بن سلمان در عربستان زمانی بیشتر شد که «مجتهد» افشاگر معروف اسرار آل سعود در توییتی اعلام کرد، دیوان پادشاهی این کشور درحال آماده سازی مقدمات اعلام پادشاهی بن سلمان است. البته منابع سعودی هنوز زمان دقیق اعلام این تصمیم را فاش نکرده اند.

در سایه تحولات اخیر عربستان و تلاش این کشور در تغییر سیاست خارجی و همچنین تحرکات مشکوک بن سلمان میتوان به این نتیجه رسید که احتمالا اخبار منتشر شده درباره رسیدن ولیعهد جوان سعودی به آرزوی دیرینه خود درست باشد.

محمد بن سلمان طی چند هفته گذشته سفری به کشورهای حوزه خلیج فارس آغاز کرد. گذشته از انگیزه های پشت پرده این سفر بن سلمان همانند بهبود چهره خود یا عقب نماندن از رقابت با امارات در سطح منطقه ای و سیاست خارجی، شواهد نشان میدهد هدف اصلی ولیعهد سعودی از این سفر معرفی کردن خود به عنوان رهبر رسمی عربستان بود.

بن سلمان در پایتخت های حوزه خلیج فارس بیانیه های مشترک متعددی درباره پرونده های خارجی از جمله لبنان و بحران روابط با این کشور صادر کرد که محتوای همه آنها حاکی از همسویی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس با ریاض بود. بر همین اساس برخی ناظران معتقدند که ممکن است محمد بن سلمان از شیخ نشینان خلیج فارس برای همکاری با وی در مرحله آینده و بعد از اعلام پادشاهی او بیعت گرفته باشد.

تکاپوی بن سلمان در اجلاس شورای همکاری برای معرفی خود به عنوان حاکم عربستان

موضوع بعدی که فرضیه پادشاهی زودهنگام بن سلمان را تقویت میکند عدم حضور ملک سلمان در مراسم رسمی که آخرین مورد آن چهل و دومین دوره اجلاس شورای همکاری خلیج فارس بود، است. فضای حاکم بر این اجلاس نشان می‌داد تنها طرفی که به آن اهمیت میدهد عربستان است و مشارکت کنندگان در آن مدت زمان بسیار کوتاهی را در ریاض توقف کردند. همچنین درحالی که سعودیها انتظار داشتند برگزاری اجلاس مذکور برای نخستین بار بعد از توافق آشتی عربستان و بحرین و امارات با قطر و همچنین سفر بن سلمان به کشورهای حوزه خلیج فارس، با شکوه خاصی برگزار شود اما اینگونه نبود و حتی امیر کویت و پادشاه عمان در این نشست حاضر نشدند.

همانطور که گفته شد ملک سلمان برای نخستین بار از زمان رسیدن به منصب پادشاهی عربستان در اجلاس شورای همکاری خلیج فارس غایب بود و بن سلمان بدون اینکه توضیحی درباره علت عدم حضور پدرش در این نشست بدهد رهبری اجلاس را به دست گرفت.

اخبار رسیده از دربار سلطنتی عربستان حاکی از آن است که وضعیت جسمانی ملک سلمان در شرایط مناسبی نیست و اکنون در شهر نئوم تحت مراقبتهای پزشکی قرار دارد. به همین دلیل ممکن است شاهزاده جوان هرلحظه پادشاهی خود را در عربستان رسما اعلام کند.

البته نگاهی به سیر تحولات عربستان از زمان پادشاهی ملک سلمان و ولیعهدی پسرش محمد، نشان میدهد که طی این سالها زمام امور تا حد زیادی از دست پادشاه خارج شده و از نظر عملی درواقع محمد بن سلمان حاکم عربستان بود؛ به ویژه اینکه تغییرات انجام شده در این کشور تحت عنوان برنامه «اصلاحات» با تابوهای مورد نظر ملک سلمان و رویکرد محتاطانه وی مغایرت دارد.

مسیر اشتباه بن سلمان در رسیدن به تخت پادشاهی عربستان

محمد بن سلمان از روزی که با کمک «دونالد ترامپ» رئیس جمهور سابق ایالات متحده و دامادش «جرد کوشنر» و کودتا علیه «محمد بن نایف» ولیعهد سابق  به عنوان ولیعهد عربستان انتخاب شد نتوانسته عطش خود برای تصاحب تاج و تحت پدر پنهان کند. البته بسیاری معتقدند روشی که بن سلمان برای تحقق این هدف خود به کار بست؛ حتی اگر او را به این هدف برساند، در مرحله بعد از پادشاهی برایش مشکل آفرین خواهد شد.

سرکوب مخالفان داخلی پس از ولیعهدی بن سلمان در سال ۲۰۱۷، به شکل چشمگیری در عربستان افزایش یافت و علاوه بر منتقدان رژیم سعودی، مخالفان شخص محمد بن سلمان را نیز در برگرفت. دستگیری گسترده شاهزادگان سعودی نیز در همین راستا و به دستور ولیعهد جوان، کم تجربه و شیفته قدرت عربستان صورت گرفته که معروف ترین آن بازداشت شخصیت‌های برجسته و شاهزادگان سعودی در هتل «ریتز کارلتون» ریاض در سال ۲۰۱۷ بود.

از مهم ترین شخصیت های سعودی که در دوران بن سلمان و به دستور وی بازداشت شدند می توان به محمد بن نایف اشاره کرد؛ شاهزاده نایف که که از اواخر دهه ۱۹۹۰ فعالیت خود را در زمینه امنیتی آغاز کرد، در سال ۲۰۱۵ به ولیعهدی عربستان رسید، اما در سال ۲۰۱۷ با انتخاب محمد بن سلمان به این سمت، جایگاه خود را از دست داد. وی از زمان برکناری از این سمت، اجازه سفر نداشته و دستیاران و تلفن همراه خود را از دست داد. این شاهزاده سعودی مارس ۲۰۲۰ به اتهام کودتا علیه محمد بن سلمان بازداشت شد و اکنون وضعیت جسمانی مناسبی ندارد. حتی اخیرا اخباری درباره مرگ او در زندان منتشر شده است. «احمد بن عبدالعزیز»، «فیصل بن عبدالله» و «بسمه بنت سعود» از دیگر بارزترین شاهزادگان سعودی بشمار می روند که به دستور بن سلمان در زندان هستند.

در کنار بازداشت شاهزادگان سعودی، شماری از مفتی‌ها و مبلغان سعودی نیز از جمله شخصیت‌های بارز عربستانی هستند که به جرم آزادی بیان و در دوره بن سلمان زندانی شده اند که بنا بر اعلام منابع مخالف سعودی بسیاری از آنها تحت شکنجه‌های جسمی شدید قرار دارند. «جمال خاشقجی» بارزترین منتقد سعودی است که در اکتبر ۲۰۱۸ به دستور محمد بن سلمان به طرزی وحشیانه به قتل رسید و درواقع همین جنایت یک دوره طولانی از انزوا را برای ولیعهد جوان عربستان به ویژه در جامعه غربی رقم زد.

علاوه بر آن محمد بن سلمان اعتراف می‌کند خودش قوانینی را تغییر می‌دهد که در دادگاه‌ها بر اساس آن‌ها حکم داده می‌شود.

محمد بن سلمان در حال و هوای خاصی زندگی می‌کند که بر اساس آن، اولویت‌ها و شیوه برنامه ریزی را مشخص می‌کند و به چالش‌های کشور اعم از بیکاری، فقر، نبود مسکن و خدمات، فساد دستگاه‌های دولتی و رنج مردم از ظلم و طغیان اهمیتی نمی‌دهد و روزهای آینده بدتر نیز خواهد شد.

اجازه نوشیدن الکل در هتل‌ها و مکان‌های تروریستی در عربستان به گردشگران خارجی، ایجاد کلوپ‌های شبانه بیشتر، امکان آزادی پوشش لباس و روابط جنسیتی برای جذب گردشگران از جمله تغییرات نامتعارف و نمایشی هستند که بن سلمان به بهانه انجام اصلاحات در عربستان ایجاد کرد. جشن‌های آواز «عظیم» با شرکت خوانندگان اروپایی و آمریکایی نیز از جمله دیگر اقدامات سازمان تفریح و سرگرمی سعودی در طی این سالها بوده و اکنون نیز عربستان میزبان بزرگترین جشنواره موسیقی در خاورمیانه با مشارکت خوانندگان از سراسر جهان است.

این تغییرات نمادین خشم ملت سعودی و همچنین بخش بزرگی از نهادهای جامعه محافظه کار سعودی را برانگیخته است.

علاوه بر این موارد، بزرگترین انتقادی که در داخل و خارج به بن سلمان وارد میشود ادامه جنگ پوچ و بیهوده یمن است. علاوه بر سیاه تر شدن کارنامه حقوق بشری عربستان به دلیل قتل عام غیرنظامیان یمنی، هزینه تسلیحاتی صدها میلیارد دلاری عربستان در این جنگ اعتراض شدید مردم را به همراه داشته است. درحالی که هرروز ابعاد تازه تری از شکست عربستان در جنگ یمن مشاهده میشود و موشکهای انصارالله به ریاض نیز رسیده اند؛ محمد بن سلمان هنوز نتوانسته راهی برای خروج از این باتلاق یا دست کم کاهش هزینه های مالی و سیاسی عربستان در آن پیدا کند.

چالشهای بن سلمان در مرحله قبل و بعد از پادشاهی

از طرف دیگر در حال حاضر عربستان روابط بدی با اردن دارد و همچنین مناسبات ریاض با مصر نیز در فضای متشنج تعریف می شود. همچنین روابط عربستان و امارات نیز علیرغم پنهانکاریهای فراوان بسیار سرد است.   ریاض همچنین روابط سطحی با قطر دارد و مناسبات آن با الجزایر و بسیاری از کشورهای اتحادیه مغرب عربی نیز  در سطح مطلوبی قرار ندارد. علاوه بر آن می‌بینیم که «جو بایدن» رئیس جمهور آمریکا و متحد استراتژیک عربستان حتی یک گفتگوی تلفنی نیز با محمد بن سلمان برقرار نکرده است.

با توجه به مواردی که گفته شد متوجه میشویم محمد بن سلمان در حالی برای تکیه زدن بر تخت پادشاهی عربستان آماده می شود که با موجی از چالشها و انتقادات از داخل و خارج مواجه است. همچنین شاهزادگان سعودی که باید برای پادشاهی بن سلمان با وی بیعت کنند اکنون یا در زندان هستند یا در حصر خانگی به سر می‌برند. غیبت ملک سلمان از تمامی صحنه های عربستان نشان میدهد که وظایف وی به بن سلمان منتقل شده و درواقع او اکنون پادشاه غیررسمی عربستان است.   در همین زمینه یکی از دیپلمات‌های غربی که نخواست نامش فاش شود، به خبرگزاری فرانسه گفت، هرگونه توافق با دربار سلطنتی، تنها از طریق دفتر ولیعهد انجام می‌شود و دیگر تصویری از شاه پیر وجود ندارد.

بر این اساس اعلام رسمی پادشاهی محمد بن سلمان در آینده ای نزدیک بسیار محتمل است؛ اما همانطور که اشاره شد مسیر اشتباه او برای رسیدن به این هدف مرحله بعد از پادشاهی ولیعهد جوان را ناهموار کرده و بزرگترین چالشی که باید از روز اول نشستن بر تخت پادشاهی با آن مقابله کند، شورش مردمی و کودتای شاهزادگان خواهد بود.